Yahudilerin Azerbaycan´daki tarihi Babil Sürgününden itibaren başlıyor. Sürgünden sonra Museviler evvel Güney Azerbaycan’a oradan da Azerbaycan bölgesine yerleşti. Güney Azerbaycan 1828 yılından bu yana İran işgali altında kaldığından bu bahiste bilgiler kısıtlıdır. Haber İsrael’de yer alan bir makale, bu mevzuyu ele aldı.
Yazının tamamı şöyle:
“Güney Azerbaycan’ın Urmiye üzere kentlerinde evvelden Aramice (Lişan Didan) konuşan Yahudi cemaatleri vardı fakat birçok İsrael ve ABD’ye göç etti. Güney Azerbaycan bölgesinin Hamedan kenti Museviler için kutsal olan Mordehay ve Ester’in mezarlarına mesken sahipliği yapmakta. Bugün İran’ın kapalı bir ülke olması ve İsrael’le olan düşman ilgileri yüzünden Güney Azerbaycan’da ne kadar Yahudi yaşadığını söylemek güç. “
“Hazar Türk İmparatorluğunun 740 yılında Yahudi dinini kabul etmesinde Azerbaycan’da yaşayan Musevilerin büyük tesiri olmuştur. Azerbaycan, Musevilerin rahatça yaşadığı nadir ülkelerden biri oldu. Hatta Bakü’de 1891-1899 yıllarında ‘Hovevei Zion’ ve birçok Siyonist örgüt kurulmuştu. 1918-1920 yıllarında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti vaktinde Bakü’de Yahudi Halk Üniversitesi kuruldu. Demokratik Cumhuriyet’in millet meclisinde iki Yahudi bakan bile vardı. 1920 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin Sovyetler tarafından işgali ile birlikte Azerilerle birlikte Museviler de baskılara amaç oldu. Bütün sinagog ve merkezler kapandı.”
1991’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını tekrar kazanmasıyla Museviler de kendi dinlerini ve kültürlerini rahatça yaşamaya başladı. Azerbaycan’da tarih boyunca birçok Yahudi cemaati yaşadı. “
“DAĞ YAHUDİLERİ”
“Azerbaycan’daki en büyük ve eski cemaattir. Dağ Musevilerinin Azerbaycan’a ne vakit yerleştikleri hakkında birçok tez bulunur.”
Bunlardan en yaygını Babil Sürgünü vaktinde Musevilerin İran’a, oradan da Azerbaycan’a yerleştikleri istikametindedir. Öteki bir inanışa nazaran ise 5. yüzyılın sonu ile 6. yüzyılın başında İran’da yaşanan Mezdekiler hareketine verdikleri dayanaklarından ötürü İran Musevileri, Kuzey Azerbaycan ve Dağıstan bölgesine sürgün edildi. Ruslar, Kafkasya’yı işgal ettikleri vakit at belinde kılıç kuşanan Musevileri gördüklerinde çok şaşırdı ve onlara Dağ Musevileri ismini verdiler. Dağ Musevileri günümüzde Azerbaycan Yahudi Cemaatinin özünü teşkil etmekte. Azerbaycan’da on bine yakın Dağ Yahudi’si yaşıyor. Dağ Musevileri Bakü’de, Guba Kırmızı Kasaba’da ve Oğuz’da yaşamakta. Bu yerlerin haricinde Sumqayıt ve Gence’de de az da olsa Dağ Yahudi’si yaşamakta. Bakü’de bir, Kırmızı Kasaba’da iki ve Oğuz’da iki olmak üzere toplam beş sinagog, Dağ Musevilerine hizmet veriyor. Kırmızı Kasaba’da dünyada birinci sefer olarak Dağ Musevilerine ilişkin bir müze açıldı.
Dağ Musevileri Tarihi Müzesi Yöneticisi Igor Shaulov:
“Dağ Musevileri Tarihi Müzesi dünyadaki tek müze. Onların evraklarını, mesken eşyalarını ve yapıtlarını içeriyor. Yani onların hayatını yansıtan bir müze. Dağ Musevilerinin geçmişine ve kültürüne adanmış olan müze ayrıyeten Museviler ve Azerbaycan halkı ortasındaki etkileşimi ve karşılıklı saygıyı da yansıtıyor”.
Krasnaya Sloboda (Kırmızı Kasaba) kasabası, kendine mahsus mimari üslubu ile öteki Azerbaycan eyaletlerinden ayrılıyor. Orada yaşayan beşerler asırlık geleneklerini onurlandırıyor ve koruyor.
JUHURİ’DE “ALTI KUBBELİ SİNAGOG” MANASINA GELEN “SHESHKOMBARA”
“Müze yetkilisi Naum Nıftaliyev:
“Burası, ana lisanımız olan Juhuri’de “altı kubbeli sinagog” manasına gelen “sheshkombara” olarak isimlendiriliyor. Bu bina 1888 yılında inşa edilmiş ve sinagog fonksiyonu görmüş lakin maalesef Sovyet periyodunda din yasak olduğu için halı dokuma fabrikası olarak kullanılmış. Lakin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) çöküşünden sonra restore edildi ve artık bir sefer daha sinagog olarak fonksiyon görüyor”.
Yaklaşık üç bin beş yüz kişilik nüfusu ile Krasnaya Sloboda’nın İsrael ve Amerika Birleşik Devletleri dışındaki dünyanın tek Yahudi kasabası olduğuna inanılıyor.
Bölgede iki faal sinagog var ve çocukların Tevrat’ı, İbranice’yi çalıştığı ve Dağ Musevilerinin geleneklerini öğrendiği bir okul.”
“DİNLERİN BULUŞTUĞU YER”
“Bazı gençler için 1990’lar zorluydu. Birçok, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının akabinde iş aramak için topluluklarını terk etmek zorunda kaldı. Fakat artık kısmen Ortodoks Yahudi toplumsal yardım kümeleri sayesinde gençler toplumsal açıdan daha güzel durumda.
Azerbaycan’da İslam ana din olmakla birlikte Yahudilik ve öteki dinler de var.
İslam Derneği yetkilisi Hemdulla Denyarov:
“Yüzyıllardır Museviler ve Müslümanlar burada birlikte yaşıyor. Bu türlü bir mahallenin tüm dünyada temel alınması mükemmel olur”.
Dağ Musevileri kendilerini her vakit Azerbaycan’ın bir kesimi olarak görüyor. Bu sebepten de Azerbaycan’ın birinci ulusal kahramanlarından biri Dağ Yahudi’si Albert Agarunov’dur. Günümüzde Azerbaycan Millet Meclisinde, Dağ Yahudi asıllı bir milletvekili yer almakta.
Aşkenaz Yahudileri
Azerbaycan’a ve Bakü’ye birinci 1800 yılların başlarında geldiler. Hatta bu göçler sayesinde 1910 yılında Aşkenaz Musevilerinin sayısı Dağ Musevilerini geçti. II Dünya Savaşı vaktinde Bakü ve Azerbaycan’a büyük Aşkenaz Yahudi’si göçü yaşandı. Aşkenaz Musevileri Azerbaycan’ın siyasi ve toplumsal hayatında her vakit etkin rol aldı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyet’in kurulmasında Aşkenaz Musevilerinin büyük hizmetleri oldu. Cumhuriyet’in birinci sıhhat bakanı Aşkenaz Yahudi’si Yevsei Gindes oldu. Bu gün Azerbaycan’da Aşkenaz Musevilerine bir sinagog hizmet veriyor. Azerbaycan’da iki bine yakın Aşkenaz Yahudi’si yaşıyor ve Azerbaycan’da ikinci en büyük Yahudi cemaatini oluşturuyorlar.
Gürcü Yahudileri
Gürcü Musevilerinin Azerbaycan’da tarihleri 1910 yılından öncelerine dayanır. 1910 yılında Bakü’de Gürcü Musevilerine ilişkin bir sinagog bulunmaktaydı. Bugün Azerbaycan’da birkaç yüz Gürcü Yahudi’si bulunmakta ve Bakü’de Gürcü Musevilerine ilişkin bir sinagog hizmet veriyor.
Kürt Yahudileri
Kürt Musevileri, 1827 yıllarında Güney Azerbaycan bölgesi olan Urmiye ve etrafından Kuzey Azerbaycan’a ve Bakü’ye yerleşti. 1919-1939 yıllarında Bakü’de Kürt Musevilerine hizmet veren bir sinagog vardı. Stalin vaktinde Kürt Musevileri 1951 yılında Azerbaycan’dan ve Kafkasya’dan sürgün edildi.
Gerler ve Subbotnikler
1820 yıllarında Yahudiliğe geçmiş Slav asıllı kümedir. 1839-1841 yıllarında Çarlık tarafından Azerbaycan’a sürgün edildiler. Azerbaycan’da Celilabad kentinde en büyük yerleşim yerlerinden biri olan Privolnoye’ye yerleştiler. Sovyetlerin dağılmasının sonuna gerçek Azerbaycan’da beş bine yakın Ger ve Subbotnik yaşamaktaydı. Gerler ve Subbotnikler Rusya’ya göç ettiklerinden Azerbaycan’da hiç Ger ve Subbotnik bulunmamakta.
Karaimler
1989 yılında Azerbaycan’da Hazarların torunu olan Karaimlerden 41 Karaim Yahudi’si yaşamaktaydı. Buhara Musevileri ise 88 kişiydi. Bugün bu kümelerden hiç biri Azerbaycan’da yaşamıyor.”
“GUBA KASABASI CEMAAT YAŞAMI”
“Günümüzde Azerbaycan’da 12 bine yakın Yahudi nüfusu bulunuyor.Bugün Azerbaycan, Musevilerin İsrail’den sonra kendilerini inançta hissettikleri ve korkmadan kendi kültürlerini ve dinlerini yaşadığı seçkin ülkelerden biridir. Azerbaycan’da üç Yahudi Cemaati bulunuyor: Dağ Musevileri, Aşkenaz Musevileri ve Gürcü Musevileri; toplam yedi sinagog yer alıyor. Bunların beşi Dağ Musevilerine, biri Aşkenaz ve biri de Gürcü Musevilerine hizmet veriyor. Azerbaycan’da iki Yahudi Okulu var. Bunlardan biri Habad Okulu, başkası ise devlet nezdinde Yahudi Okuludur. Bunların haricinde Bakü’de bir mikve ve bir koşer restoran hizmet veriyor. Cemaat günlük hayatını korkmadan yaşıyor. Sinagoglar yalnız Museviler için değil öteki dinlerden olan beşerler içinde açık. Dünyada Dağ Musevilerine ilişkin birinci müze Azerbaycan’da Kırmıza Kasaba’da açıldı. Azerbaycan’da Museviler hem devletten hem de Azerbaycan halkından şefkat ve hürmet görüyorlar. Azerbaycan’da yaşayan Museviler kendilerini Azerbaycan’ın bir kesimi olarak görüyor.
Azerbaycan Musevileri İsrail – Azerbaycan münasebetlerinde en değeri faktörlerden. Azerbaycan’da Musevilerin huzur içinde yaşaması bu ilgilerinin temelini oluşturuyor. İsrail’de yetmiş binden fazla Azerbaycan asıllı Yahudi bulunuyor. Azerbaycan’ın büyükelçiliği olmamasına karşın İsrail’de yaşayan Azerbaycan asıllı Museviler Azerbaycan’ı güzelce temsil etmekteler. Bu tesirler sayesinde İsrail ile Azerbaycan ortasında kusursuz bağlar mevcut. İsrail, Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan üçüncü ülkedir. Bugün İsrail ve Azerbaycan ortasında, bütün dallarda münasebetler olumlu bir formda süregelmekte. Azerbaycan’da iki üniversitede İbranice kısım mevcut ve halk ortasında İsrail’in Azerbaycan’a verdiği dayanaktan ötürü bir sempati ve müsamaha var. Bugün bu bağlantılar her iki devletin ve halkın çıkarlarına hizmet etmekte.”
“Azeri halk kahramanı Yahudi Agarunov”
“Azerbaycan Ulusal Kahramanı Albert Agarunov’un anısı Kırmızı kasabada ölümsüzleştirildi. Azerbaycan’ın Ermenilere karşı savaştığı Karabağ’da kahramanlığı sebebiyle Azerbaycan halkı tarafından sembol haline gelen Yahudi kökenli Albert Agarunov’un anısına Bakü’ye heykel dikildi.
‘Albert Agarunov, Bakü’nün Emircan kasabasında Yahudi asıllı bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. 1987’de Gürcistan’da tank kumandanı olarak askeri görevini yerine getirdi. Albert, Karabağ Savaşı başlar başlamaz cepheye istekli olarak yazıldı. Tank kumandanı olarak tayin edilen Albert Agarunov Şuşa’da Elçin Memmedov’un kumanda ettiği 777. taburda misyon aldı. 8 Mayıs 1992’de Şuşa’ya girmeye çalışan Gagik Avşaryan komutasındaki Ermeni tankı Albert Agarunov’un tankı tarafından etkisiz hale getirildi. Albert Agarunov tıpkı gün bir Ermeni keskin nişancısı tarafından vurularak öldürüldü. Albert Agarunov, Yahudi asıllı olmasına karşın Azerbaycan için hayatını vermesi Azerbaycan Türkleri tarafından unutulmadı.'”